در سال‌های اخیر، پایداری در تولید محصولات کشاورزی به یک نگرانی فزاینده برای مصرف‌کنندگان شهری و سیاستگذاران امنیت غذایی تبدیل شده است، اما گفتگوهای سیاسی به تخصیص بودجه مطلوبی برای توسعه کشاورزی کشور ، در مجلس منجر نشده و تدوین گران برنامه هفتم با این لنز به مسئله نگاه نمی‌کنند. کشاورزان و بخش خصوصی به بودجه مورد نیاز برای اتخاذ شیوه های نوآورانه با تردید می نگرند. در پاسخ، دولت هم توانایی چندانی برای کمک و تأمین مالی شیوه های کشاورزی جدید ندارد. این در حالی است که فناوری غذایی نقش بزرگی در تحقق امنیت غذایی از جمله حاکمیت غذایی دارد. فناوری غذا می تواند سهم بزرگی در دسترس بودن، توزیع، دسترسی و مصرف مواد غذایی داشته باشد. با توسعه فناوری مواد غذایی، محصولات تولیدی می توانند ماندگارتر، دارای ارزش افزوده بیشتر، در دسترس و مقرون به صرفه باشند، در عین حال از شکست محصول بکاهند، ذخایر مواد غذایی و سلامت غذا را افزایش دهند. ایران علیرغم اینکه هفدهمین کشور پرجمعیت جهان است، رتبه 43 را در واردات مواد غذایی در جهان دارد که نشان دهنده پتانسیل های بکر بخش کشاورزی آن است.
بازار کشاورزی در ایران
اندازه بازار کشاورزی در ایران در سال 2024 حدود 33.10 میلیارد دلار برآورد شده است و پیش بینی می شود تا با متوسط رشدی معادل 3.80 درصد در دوره پیش بینی شده (2024-2029). در سال 2029 به 35.30 میلیارد دلار برسد، در سال 2023، داده های بانک جهانی اهمیت کشاورزی در ایران را برجسته کرد، به طوری که بخش کشاورزی 13 درصد در تولید ناخالص داخلی کشور سهم دارد و حدود 15 درصد از جمعیت کشور را به کار می گیرد. بر اساس گزارش سازمان خواربار و کشاورزی (فائو)، و نشریه دوسالانه فائو، Food Outlook، در سال 2023، کشور با تولید 19.8 میلیون تن غله به عنوان دهمین تولیدکننده غلات در آسیا شناخته شد. گندم مهمترین غله کشوراست. داده‌های USDA از سال 2023، تولید گندم ایران را 14 میلیون تن نشان میدهد که سهم 1.8 درصدی از تولید جهانی و رتبه دوازدهم را در سراسر جهان به ایران میدهد. با این حال، ایران به واردات 14.9 میلیون تن غلات عمدتا برای خوراک دام وابسته است. شایان ذکر است، ایران در میان کشورهای آسیایی جایگاه سوم را در ذخایر استراتژیک غلات دارد به این اعتبار، پس از چین و هند قرار دارد. ذخایر چین 414 میلیون تن و هند 65 میلیون تن است. در سال 2024، ذخایر غلات ایران به 11.8 میلیون تن رسید که 8.8 میلیون تن آن گندم بود. بنابراین درک عمیق ژئوپلیتیک ایران برای تولید پایدار غذا لازم است. دکترین توسعه غذا در ایران باید ژئوپلیتیک غذایی را رعایت کند که دارای هشت بعد جغرافیایی، جمعیتی، منابع طبیعی، ایدئولوژی، سیاسی، اقتصادی، اجتماعی-فرهنگی و دفاعی و امنیتی است تا بتواند با چالش ها و تهدیدهای داخل یا خارج مقابله کند. بیش از چهار دهه تحریم های اقتصادی غرب به طور فعال علیه ایران استفاده شده است تا دانش کشاورزی، فنآوری و خدمات تخصصی را تضعیف نماید. دور از ذهن نیست که ترکیب ژئوپلیتیک، تورم، و تغییرات آب و هوایی، کافی است تا کشاورزی و امنیت غذایی را به بزرگترین دغدغه در دهه پیش روی تبدیل نماید.
ظهور مجدد ترامپ و نظم سیاسی و اقتصادی
ژئوپلیتیک و نظم سیاسی و اقتصادی جهان را با ظهور مجدد ترامپ، متحول بدانید. البته پیش بینی آنچه از نظر ژئوپلیتیک در پیش است، دشوار است. اما با ایجاد تنش بیشتر بین چین و ایالات متحده – بدون اشاره به قضایای نگران کننده در مناطقی مانند خاورمیانه و کره شمالی – این احتمال وجود دارد که جهان تحت فشار نظامی بیشتری قرار گیرد. این امر می تواند تجارت در کشاورزی را مختل کند و به نوبه خود ناامنی غذایی را تشدید کند. به موازات رویدادهای چین، پاندمی و رویدادهای جنگ اوکراین، کمبود قابل توجهی در هر سه نوع مواد مغذی کودی در سطح بین المللی رخ داده و بازسازی زنجیره تامین در بهترین حالت سالها طول خواهد کشید. در چنین محیطی، هر چه خاک زراعی بی کیفیت ترباشد، مشکلات بیشتری در پیش رو خواهد بود. طرفه اینکه رشد اقتصادی و جمعیتی در ایران منجر به تبدیل زمین های کشاورزی به کاربری شهری و صنعتی هم شده است. امروزه تضادهای آبی در سطح منطقه ای ، ملی و استانی تأثیرات خود را به تدریج آشکار میسازد. البته ، خشونت خاورمیانه ای در تمام مراحل تاریخی با اختلافات آبی همراه بوده و محرک های بالقوه زیادی وجود دارد که دائماً در رابطه با نقش آب در این درگیری ها دخیل هستند. آب تقریبا به “عامل، هدف و ابزار” بحران های منطقه ای و بین المللی تبدیل شده و بازیگران درگیر در چنین درگیری‌های ژئوپلیتیکی، که همواره سطح بالایی از خشونت را حفظ کرده‌اند، یا می‌خواستند به تصرف آبراهه‌ها بپردازند، یا پروژه‌های زیربنایی را (که بر منافع همسایگانشان تأثیر می‌گذارد) توسعه دهند، یا با ارعاب، تهدید و استراتژی های تخریب به طرف مقابل آسیب وارد کنند. اگر ژئوپلیتیک منابع آبی مشترک را در نظر بگیریم، آب و سیستم های تامین آب، ریشه و ابزار جنگ هستند.
خاورمیانه علاوه بر گسستگی های متعدد عقیدتی، مذهبی و جغرافیایی، به شدت خشک و ریزگرد زده است. حتی مناطقی که از نظر منابع آبی نسبتاً غنی هستند، مانند رود نیل، دجله و فرات، تحت فشار آبیاری و مصارف انرژی انسان قرار دارند. علاوه بر این، این شبکه های هیدروگرافی خاورمیانه همگی حوضه های بین المللی به شمار می روند و زمینه رایج در هیدروپلیتیک، منابع و تاسیسات آبی به عنوان ابزار جنگ است.در این هنگامه، زمین قرار است تا 2030 بیش از 2 درجه گرم تر شود. تاثیر افزایش انتشار کربن، گرمایش جهانی، فروپاشی جریان های اقیانوسی، تغییرات اقلیمی ناشی از تسلط ال نینو به تشدید وقایع مخرب تر آب و هوایی انجامیده است. چنانکه جهان شاهد خشکسالی شدیدتر، سیل ویرانگرتر، گرمای عذاب‌آورتر، سرمای فلج‌کننده‌تر بوده است، کابوس خشکسالی، بیابان‌زایی، سیل و گرمای غیرقابل تحمل، مناطق وسیع روستایی را غیر قابل سکونت کرده و بزرگترین مهاجرت پناهندگان در تاریخ را به همراه خواهد داشت و همه اینها تأثیر منفی فزاینده‌ای بر تولید کشاورزی در سراسر خاورمیانه و جهان دارد.حتی تغییرات آب و هوایی در خاورمیانه در حال تغییر ارزش های غذایی مردم منطقه است. رویدادهای شدید آب و هوایی به کاهش کیفیت و کمیت غذایی که می توانیم تولید کنیم، منجر شده، مطالعات موسسه بهداشت ملی اروپا میگوید که سطوح بالاتری از دی اکسید کربن می تواند محتوای پروتئین محصولاتی مانند برنج، گندم و جو را کاهش دهد. شرایط خشکی می تواند منجر به کاهش مواد معدنی ضروری در محصولات شود که پیامدهای جدی برای سلامتی، تنش های زیستی، افزایش بیماری ها برای گیاهان و دام ها به همراه دارد و بر نظامهای بهره برداری زراعی کشورهای در حال توسعه تأثیر می گذارد، از آنجایی که تغییرات آب و هوایی بر بهره‌وری کشاورزی تأثیر می‌گذارد، توسعه استراتژی‌های تجاری که می‌تواند به اطمینان از دسترسی همه به مواد غذایی مغذی و با کیفیت بالا کمک کند، اهمیت فزاینده‌ای پیدا می‌کند. چنانکه با افزایش تورم و بالا رفتن شدید قیمت مواد غذایی ، بسیاری از مصرف کنندگان مجبور به انتخاب های دشوار هستند. این امر در حال حاضر حتی برای خانواده‌های با درآمد متوسط که قبلاً در دسترس بودن غذا را امری بدیهی می‌دانستند نیز صادق است.
نیاز کشاورزی ایران به سیاستکذاران حرفه‌ای
بی تردید درهم آمیختگی پیامدهای ناگوار ناشی از تغییرات اقلیمی و اثرات خزنده تحریم های ناعادلانه و سندرم تاریخی ضعف سرمایه و تشدید استهلاک منابع و ابزار تولید در کشاورزی ایران در کنار بسآمد رخدادهایی نظیر بحران های موسمی “مازاد-کمبود” تولید کشاورزی ، ناکارآمدی نهادی و نابهنگامی تامين مالي کشاورزی در اقتصاد ايران را نشان میدهد. کشاورزی ایران نیاز شدید به سیاستگذاران و برنامه ریزان حرفه‌ای و نیروهای متخصص اجرایی و با تجربه و شایسته گزینی برای مشاغل حساس امنیت غذایی دارد. ناتوانی در فراگرد مطلوب خریدهای تضمینی، حمایتی و توافقی، در کنار خریدهای خارجی خوراک دام برای صنعت مونتاژی طیور و دام کشور؛ زیان وحشتناک شرکتهای دولتی کشاورزی و ردیف های نابسنده سنتی تامین مالی بخش نظیر توسعه مکانیزاسیون بخش کشاورزی،نشان ازپیچیدگی بیشترامور نسبت به گذشته دارد. ایجاد مگافارم ها، فکتوری فارمینگ ها، توسعه کشت گلخانه ای، کشاورزی عمودی، بازبینی در هیدرومدول های الگوی کشت محصولات استراتژیک، تأمین بهنگام نهاده ها، تولید بذور اصلاح شده، حمایت از خسارت دیدگان ناشی از تغییرات اقلیمی، سرمایه‌گذاری روی استارت‌آپ‌ها ؛ و مسئله تغییر شاکله و پیکربندی ریسک ها در کشاورزی کشور، نشان از ظهور پارادایم جدیدی از مصایب و سختی های تولید کشاورزی در ایران دارد که اگر نتوانیم با کمک قاطبه متخصصین و برنامه ریزی های راهبردی متقن و کارآ و سیاستهای منطقی و مطلوب در حوزه فنی، اقتصادی -اجتماعی و مالیه کلان کشاورزی؛ جامعه بهره برداران ایران را با آن مواجه نکنیم با صورتبندی متنوع، از بحران هایی روبرو خواهیم بود که در آینده باید با هزینه هایی گزاف به مصاف آنها برویم.
