افزایش دما به معنای تبخیر بیشتر است که منجر به افزایش تقاضا برای منابع آب شیرین می‌شود که متأسفانه با همان سرعت دوباره جایگزین نمی‌شوند. جدای از این عامل آشکار، مسائل دیگری نیز وجود دارد که به کاهش دسترسی به آب شیرین کمک می‌کند، از جمله بهره‌برداری بیش از حد از ذخایر آب زیرزمینی همراه با آلودگی ناشی از فعالیت‌های مختلف انسانی، حال اگر به روندهای جمعیتی در منطقه خاورمیانه نگاه کنید، اکنون چندین دهه است که روند صعودی داشته است. چیزی که با توجه به سطح کنونی نرخ زاد و ولد، احتمالاً به این زودی کاهش نخواهد یافت. این جمعیت رو به رشد به معنای فشار بیشتر بر منابع آبی است که در حال حاضر تضعیف شده است، در نتیجه مشکل کلی را به صورت تصاعدی – به معنای واقعی کلمه – تشدید می‌کند. حدود 28 درصد از مردمی که در منطقه خاورمیانه زندگی می‌کنند برای امرار معاش به طور کامل به کشاورزی وابسته هستند. با چنین وابستگی به منابع طبیعی پایه برای بقا و ثبات اقتصادی، هر تهدیدی می‌تواند پیامدهای گسترده‌ای نه تنها از نظر اقتصادی بلکه از نظر اجتماعی و سیاسی نیز داشته باشد.
تقریبا جمعیتی در حدود 500 میلیون نفر عواقب تغییرات آب و هوایی را در سراسر خاورمیانه هر روزه تجربه می‌کنند، از فرونشست زمین در حاشیه تهران تا سیل در جده گرفته تا بالا آمدن سطح دریا در مدیترانه که بسیاری از شهرهای ساحلی را در معرض خطر قرار می‌دهد. حال، شهروندان عادی نیز می‌توانند اثرات گرمایش جهانی را در خشکیدن تالاب‌ها و دریاچه‌ها بویژه در ایران و عراق از نزدیک ببینند. دریاچه نمک در دو دهه گذشته تقریباً یک سوم کوچک شده است، چون به دلیل کاهش بارندگی، دمای بالاتر از محدوده میانگین منجر به افزایش تبخیر می‌شود. دوستداران محیط زیست نگرانند که آب دریای سرخ به اکوسیستم ظریف دریای مرده آسیب برساند و شوری آن را تغییر دهد و حتی تبخیر را افزایش دهد. اما اگر اقدامی صورت نگیرد، دریا هر سال بیش از 1.2 متر کوچکتر می‌شود. اسکندریه در سواحل مدیترانه مصر مشکلی برعکس دارد. با افزایش سطح آب دریا، این شهر پنج میلیون نفری در حال غرق شدن است.
دلتای نیل، که اسکندریه بر روی آن قرار دارد، در حال کوچک شدن است. ساخت سد مرتفع اسوان و استخراج آب در بالادست، جریان رود نیل و میزان گل و لای رسوبات رودخانه را کاهش داده است و بدون گل و لای برای پر کردن خاک‌های دلتا، کل منطقه در حال از بین رفتن است. گزارش بانک جهانی از سال 2016 اعلام کرد که منطقه خاورمیانه یکی از آسیب پذیرترین مناطق روی زمین در برابر افزایش سطح آب دریاها است. این گزارش با پیش بینی افزایش 0.5 متری تا سال 2099 هشدار داد که “مناطق ساحلی کم ارتفاع در تونس، قطر، لیبی، امارات متحده عربی، کویت و به ویژه مصر در معرض خطرات خاصی هستند و حدود 24 درصد از تولید ناخالص داخلی ساحلی و 20 درصد از گستره شهری ساحلی آن در معرض افزایش سطح دریا و طوفان قرار دارد، یعنی حدود دو برابر در مقایسه با همان شاخص های اندازه گیری شده در سراسر جهان “. برخی از خشک ترین نقاط منطقه نیز از سیلابهای سال 2022-2023 آسیب دیده اند. جده در عربستان سعودی و پاکستان از اواخر دهه 1960 تقریباً سالانه متحمل سیل هایی مستمر شده است که ناشی از طوفان های شدید ناگهانی است. تحقیقات دانشگاه ملک عبدالعزیز نشان می‌دهد که گسترش سریع شهرنشینی در سال‌های اخیر وضعیت را بدتر کرده است.
در نوامبر 2018، طوفانی مرگبار شبه جزیره عربستان را درنوردید و پیش از رسیدن به جده 30 نفر را کشت. تقریبا 4000 نفر از ساکنان از خانه های خود تخلیه شدند. در طوفان استوایی “لوبان” که عمان و یمن را درنوردید ، سه نفر جان باختند. رکوردهای دما در سال های اخیر بارها در منطقه خاورمیانه عربی شکسته شده است. بالاترین دمای ثبت شده در منطقه تا به امروز 54 درجه سانتیگراد در میتریبه، کویت در سال 2016 بوده است. در همان زمان، بصره در عراق 53.9 درجه سانتیگراد ثبت شده است. در ژوئن 2017، سویهان، ابوظبی به رکورد 50.4 درجه سانتیگراد رسید . در دبی، پس از آتش گرفتن چندین خودرو در گرمای شدید ، مقامات به رانندگان هشدار دادند که به ذرات آئروسل در وسایل نقلیه خود بی توجهی نکنند .به گفته ناسا ، این منطقه از سال 1998 تقریباً در معرض خشکسالی مداوم بوده است، اما در ادامه می گوید که دوره خشک فعلی بدترین دوره طی 900 سال اخیر است.
بانک جهانی که 1.5 میلیارد دلار برای مبارزه با تغییرات اقلیمی در منطقه هزینه کرده، تخمین می زند که 80 تا 100 میلیون نفر تا پایان سال 2025 در معرض تنش آبی قرار خواهند گرفت. به گفته مؤسسه ماکس پلانک آلمان ، تا سال 2050، درجه حرارت در خاورمیانه تا 4 درجه سانتیگراد بالاتر خواهد بود. تا پایان قرن، اوج دمای روز می‌تواند به 50 درجه سانتیگراد برسد، با 200 روز گرمای استثنایی در هر سال، بنابراین بدون اقدام فوری برای مهار انتشار جهانی، طبق تحقیقات ، بسیاری از شهرهای این منطقه ممکن است قبل از سال 2100 غیرقابل سکونت شوند. این رویدادهای اخیر گواه چالش های جدی توسعه ای است که منطقه با آن مواجه است. اقتصاد بسیاری از کشورهای خاورمیانه به طور کامل به صادرات نفت وابسته است و آنها را در برابر نوسانات قیمت آسیب پذیرتر می‌کند.
بیکاری بسیار بالاست، جمعیت منطقه همچنان با سرعتی سریع به رشد خود ادامه می‌دهد و فقر روستایی همچنان ادامه دارد و 70 درصد از فقرای خاورمیانه در مناطق روستایی زندگی می‌کنند. اثرات تغییر اقلیم بر کشاورزی با یکی دیگر از روندهای کلیدی در کشورهای خاورمیانه ، یعنی مهاجرت، در هم تنیده شده است. طبق گزارش IOM (2019)، این منطقه 14 درصد از جمعیت جهانی مهاجران بین المللی و در سال 2016، 41 درصد (بیش از 16 میلیون) و در سال 2024 بیش از 19 درصد جمعیت جهانی آوارگان داخلی را به خود اختصاص داده است. هم جابجایی موقت به دلیل حوادث سیل و طوفان و هم مهاجرت در پاسخ به فرآیندهای فوق احتمالاً افزایش می یابد. این روند نه تنها به تحرکات داخلی، بلکه به مهاجرت بین المللی و مهاجرت به خارج از منطقه نیز مربوط می شود. کشاورزی از اهمیت استراتژیک برای اقتصاد منطقه برخوردار است، اگرچه کمتر از 13 درصد به تولید ناخالص داخلی منطقه کمک می‌کند.
به عبارت دیگر در منطقه خاورمیانه ، بخش کشاورزی کمتر از 13 درصد از کل ارزش افزوده را تولید می‌کند، اما 22 درصد از کل اشتغال را تشکیل می‌دهد، سهمی که در میان زنان به 31 درصد افزایش می‌یابد. علاوه بر این، حدود 70 درصد از فقرا در مناطق روستایی زندگی می‌کنند . بنابراین، کشاورزی، اگرچه بخش «پیشران» نیست، اما قطعاً برای نتایج توسعه گروه‌های جمعیت ضعیف‌تر و فقیرتر، یعنی زنان، کشاورزان کوچک و کارگران کشاورزی، استراتژیک است. نقش کشاورزی برای پایداری زیست محیطی، امنیت غذایی، ثبات اجتماعی-سیاسی و مهاجرت نیز حیاتی است. چشمه های ریزگرد به شدت در حال افزایش است. صحراها و بیابان‌های عربستان ، عراق، سوریه و اردن و منطقه سیستان چهار منبع اصلی گرد و غبار هوا در منطقه ای هستند که بیش از 82 درصد اراضی آن بیابانی است و به شدت بر غلظت و رسوب ذرات گرد و غبار در سراسر و فراتر از منطقه تأثیر می‌گذارند. روندهای خشک شدن و گرم شدن منطقه محرک های قوی افزایش فراوانی و شدت طوفان های گرد و غبار هستند که کیفیت زندگی را از جده تا موصل و حتی در تهران هم دچار مشکل نموده و بر تولید کشاورزی تاثیرات ژرفی گذاشته است.
نتایج مطالعه تجزیه و تحلیل تاثیر تغییرات آب و هوا و تنوع بر تولید کشاورزی در منطقه خاورمیانه برای دوره 1961-2009 و استفاده از داده های 20 کشور در منطقه نشان داد که افزایش 1 درصدی دما در فصل زمستان باعث کاهش 12/1 درصدی در تولید محصولات کشاورزی شده است. همچنین مشاهده شد که افزایش 1 درصدی تغییرپذیری دما در زمستان و بهار به ترتیب باعث کاهش 09/0 و 14/0 درصدی در تولید محصولات کشاورزی شد. همچنین نتایج نشان داد که افزایش بارندگی در فصل زمستان و پاییز و تغییرپذیری بارش در فصول زمستان و تابستان تاثیر منفی داشته است.
اگرچه اگرچه تولید محصول در منطقه به طور چشمگیری افزایش یافته است (چهار برابر در 50 سال اخیر)، اما نتوانسته است با تغییرات جمعیتی و نیازهای غذایی همگام شود. به ویژه برای محصولات غلات، دستاوردهای قابل توجه اما ناپایدار تنها در ترکیه و مصر و ایران به دست آمده است. پارامترهای تخمینی دما و بارندگی نشان داد که تغییرات اقلیمی اثرات غیرخطی قابل توجهی بر تولیدات کشاورزی در منطقه خاورمیانه دارد. منطقه خاورمیانه با میانگین منطقه ای سالانه 1200 متر مکعب برای هر نفر (میانگین جهانی نزدیک به 7000) یکی از کم آب ترین مناطق جهان است. آب، نه زمین، اکنون عامل محدود کننده برای بهبود تولیدات کشاورزی در منطقه است. بنابراین، به حداکثر رساندن بهره وری آب، نه بازده در واحد زمین، استراتژی بهتری برای مدیریت آب در مزرعه در چنین شرایطی است. افزایش بهره وری آب نیازمند توجه یکپارچه به بهبود اقدامات فنی، زراعی و مدیریتی است. تشکل های مصرف کنندگان آب تا حد زیادی اجرای اقدامات یکپارچه را تسهیل می‌کنند.
با استفاده از فناوری‌های سنجش از دور ماهواره‌ای، برنامه‌ریزان و سیاست‌گذاران می‌توانند تصمیمات مؤثرتری برای تضمین تامین پایدار آب برای غذا و محیط زیست اتخاذ کنند. همه کشورها به استثنای مراکش واردکننده خالص محصولات کشاورزی هستند. بیشترین منافع برای کشورهای خاورمیانه تنها با اصلاحات جامع کشاورزی داخلی همراه با دسترسی بیشتر به بازار در بازارهای اروپایی و جهانی حاصل خواهد شد. لذا با توجه به منابع فعلی و چشم انداز رشد، به نفع کشورهای منطقه است که به سمت آزادسازی بازارها همانند کشورهای توسعه یافته پیش بروند. “تقویت زنجیره های تامین مواد غذایی درون منطقه ای یک استراتژی کلیدی برای کاهش کمبود مواد غذایی و افزایش امنیت غذایی است و سرمایه‌گذاری‌های مشترک در زیرساخت‌ها، مانند شبکه‌های حمل و نقل و تأسیسات ذخیره‌سازی، می‌تواند به طور قابل توجهی توزیع محصولات کشاورزی را در داخل و بین مناطق بهبود بخشد.
وابستگی به واردات منطقه خاورمیانه برای نیازهای غذایی آن از اوایل دهه 1960 به طور پیوسته افزایش یافته است، از 10٪ به حدود 40٪. رشد جمعیت منطقه همراه با تکامل عادات غذایی که توسعه اقتصادی، شهرنشینی سریع و سیاست‌های قیمت مواد غذایی شامل می شود، منجر به افزایش تقاضا برای غذا و سایر محصولات کشاورزی شده است . این وابستگی به واردات می‌تواند در دهه های آینده به دلیل رشد جمعیت پیش بینی شده و اثرات منفی مورد انتظار تغییرات آب و هوایی بر منابع طبیعی و عملکرد کشاورزی منطقه ادامه یابد. اینکه تا چه حد وابستگی به واردات مواد غذایی در منطقه خاورمیانه تا سال 2050 ادامه خواهد یافت و چگونه این منطقه می‌تواند اتکای فزاینده خود به واردات مواد غذایی را کاهش دهد، هم یک سوال کلیدی برای خود منطقه و هم یک مسئله ژئوپلیتیکی حیاتی برای کل جهان است. در میان کشورهای خاورمیانه تنها 4 کشور بر اساس برنامه جامع ظرفیت سازی، انطباق پذیری و تاب آوری به مقابله با پیامدهای سوء تغییرات اقلیمی همت گماشته‌اند و بقیه همچنان در سردرگمی و کلافگی به تماشا نشسته‌اند. مسئله بسیار جدی است و برخوردی جدی و تخصصی را بر اساس حکمرانی مسئولیت پذیر و پاسخگو می‌طلبد.
