این یادداشت به بررسی سیاستهای پیشنهادی ایران برای مدیریت این بحران، با تمرکز بر حفظ منافع ملی و کاهش فشارهای اقتصادی و سیاسی، میپردازد.
پیامدهای مکانیزم ماشه برای ایران
فعالسازی مکانیزم ماشه میتواند تحریمهای سازمان ملل (شامل شش قطعنامه 2006 تا 2010) را بازگرداند که محدودیتهایی در حوزههای نظامی، هستهای، بانکی، کشتیرانی و انرژی ایجاد میکند. این تحریمها، برخلاف تحریمهای یکجانبه آمریکا، برای 193 کشور عضو سازمان ملل الزامآور است و میتواند صادرات نفت را به زیر 700 هزار بشکه در روز کاهش دهد (زیان سالانه 10-15 میلیارد دلار) و دسترسی به سیستمهای مالی بینالمللی را محدودتر کند. تورم نقطهبهنقطه 42.4 درصد در مرداد 1404 را تشدید کرده و فشار بر دهکهای پایین را افزایش دهد. انزوای بینالمللی را تقویت کرده و همکاری با کشورهایی مانند چین و هند را که 70 درصد نفت ایران را میخرند، دشوارتر کند. و در انتها خطر تنشهای نظامی را، بهویژه پس از جنگ 12 روزه با اسرائیل در ژوئن 2025، افزایش دهد.
با این حال، برخی کارشناسان مانند عباس عراقچی، وزیر امور خارجه، معتقدند اثرات اقتصادی ماشه به دلیل تحریمهای موجود آمریکا محدود است، اما پیامدهای روانی و سیاسی آن قابلتوجه خواهد بود.
سیاستهای پیشنهادی برای ایران
برای مدیریت این بحران و حفظ ثبات اقتصادی و سیاسی، ایران میتواند سیاستهای زیر را در پیش بگیرد:
-
دیپلماسی فعال و چندجانبه:
مذاکره فوری با تروئیکای اروپایی: ایران باید از بازه 30 روزه تا فعالسازی کامل تحریمها (تا اوایل مهر 1404) برای مذاکره با تروئیکای اروپایی استفاده کند. پیشنهاد بازگشت محدود به تعهدات برجام (مانند کاهش غنیسازی به 3.67 درصد یا اجازه بازرسیهای گستردهتر آژانس) میتواند فعالسازی ماشه را به تعویق بیندازد. البته این موضوع با توجه به جهتگیری طیف تندرو و حضور آنها در مجلس با چالس بزرگی روبرو است و دولت پزشکیان نیاز به اجماعسازی قوی در این زمینه دارد.
تقویت ائتلاف با چین و روسیه: ایران باید حمایت این دو کشور را که با ماشه مخالفت کردهاند، جلب کند. طرح پیشنهادی روسیه برای تمدید مهلت ماشه تا 6 ماه میتواند فرصت دیپلماتیک خوبی برای ایران ایجاد کند. تقویت روابط تجاری با چین (50 درصد صادرات نفت) و روسیه از طریق قراردادهای بلندمدت و استفاده از ارزهای غیر دلاری (مانند یوان یا روبل) ضروری است.
میانجیگری منطقهای: استفاده از کشورهای بیطرف مانند عمان یا قطر برای میانجیگری و کاهش تنش با تروئیکای اروپایی، مشابه مذاکرات موفق 1394.
-
تقویت اقتصاد مقاومتی داخلی:
افزایش تولید داخلی: سرمایهگذاری در کشاورزی (مانند تولید 14 میلیون تن گندم در 1403) و صنایع غیرنفتی (صادرات 40 میلیارد دلاری در سال گذشته) برای کاهش وابستگی به نفت.
مدیریت بازار ارز: بانک مرکزی باید با تزریق هدفمند ارز و نظارت بر صرافیها، از جهش نرخ ارز امروز در بازار آزاد به 103 هزار تومان رسیده جلوگیری کند. ایجاد کانالهای مالی جایگزین، مانند تسویه درهمی با امارات، میتواند اثر تحریمها را کم کند.
حمایت از دهکهای پایین: گسترش طرحهای یارانهای مانند کالابرگ الکترونیکی برای کاهش فشار تورمی بر خانوارهای کمدرآمدی که 60 درصد درآمد خود را صرف خوراک و مسکن میکنند و بازگشت تحریمها میتواند برای آنها کمرشکن باشد.
-
مدیریت روانی و انتظارات عمومی:
شفافیت در اطلاعرسانی: دولت باید با ارائه آمار دقیق و برنامههای عملی، از ایجاد وحشت عمومی و هجوم به بازارهای ارز و طلا جلوگیری کند.در این میان وظایف سخنگوی دولت و دستگاه اطلاعرسانی آنها باید فعالتر و شفافتر عمل کنند.
تمرکز بر دستاوردها: تأکید بر موفقیتهای اقتصادی، مانند رشد 3.5 برابری فروش آنلاین شرکت زمزم یا خودکفایی در برخی محصولات کشاورزی، برای تقویت روحیه ملی بسیار تاثیرگذار خواهد بود.
-
پرهیز از تشدید تنش هستهای:
اجتناب از خروج از NPT : تهدید به خروج از معاهده منع اشاعه سلاحهای هستهای یا افزایش غنیسازی به 90 درصد میتواند بهانهای برای اقدامات نظامی اسرائیل یا غرب فراهم کند، صدایی که این روزها از برخی از نمایندگان مجلس شنیده میشود و تبعات آن بر سفره خانوارها دیده نمیشود.
شفافسازی هستهای: همکاری محدود با آژانس برای شفافسازی درباره 400 کیلوگرم اورانیوم غنیشده میتواند فشارهای بینالمللی را کاهش دهد.
تقویت ائتلافهای منطقهای: گسترش روابط با کشورهای همسایه مانند ترکیه، هند و عراق برای ایجاد بازارهای جایگزین صادرات غیرنفتی تا حدودی میتواند ایران را از این راه سخت عبور دهد. امضای توافقنامههای تجاری با اعضای بریکس (چین، هند، روسیه) برای دور زدن تحریمهای بانکی و تجاری یک راه در رو دیگر برای حفظ انسجام اقتصادی و سیاسی خود است.
-
چالشها و ملاحظات داخلی:
در داخل، انعطاف در مذاکرات ممکن است از سوی برخی جناحها بهعنوان ضعف تلقی شود و شکافهای سیاسی را تشدید کند. دولت باید با اجماعسازی داخلی، از اعتراضات اجتماعی جلوگیری کند. در روابط خارجی همراهی چین و روسیه با ایران در برابر قطعنامههای الزامآور شورای امنیت تضمینشده نیست. ایران باید با پیشنهادهای جذاب تجاری، این کشورها را به ادامه همکاری ترغیب کند و این مو.رد را در نظر داشته باشد که اثر روانی ماشه، مانند پیشبینی دلار 165 هزار تومانی توسط اتاق بازرگانی، میتواند به تورم 90 درصدی منجر شود و مدیریت انتظارات عمومی امری حیاتی برای دولت پزشکیان است.
پایانبندی
مکانیزم ماشه، اگرچه به دلیل تحریمهای موجود آمریکا اثر اقتصادی محدودی دارد، اما پیامدهای روانی، سیاسی و دیپلماتیک آن میتواند ایران را با چالشهای جدی مواجه کند. بهترین سیاست برای ایران ترکیبی از دیپلماسی فعال برای به تعویق انداختن ماشه، تقویت اقتصاد داخلی با تمرکز بر تولید غیرنفتی و مدیریت انتظارات عمومی برای جلوگیری از بحرانهای اجتماعی است. مذاکره فوری با تروئیکای اروپایی، همکاری محدود با آژانس و گسترش روابط با چین، روسیه و همسایگان میتواند ایران را از فشارهای جدید نجات دهد و فرصتی برای بازتعریف جایگاه بینالمللی کشور فراهم کند. اتخاذ این سیاستها نهتنها از تشدید بحران جلوگیری میکند، بلکه میتواند تهدید ماشه را به فرصتی برای خودکفایی و تقویت ائتلافهای منطقهای تبدیل کند.
