روابط اقتصادی ایران و امارات دارای ساختاری پیچیده است که تحت تأثیر عوامل داخلی، منطقه‌ای و جهانی قرار دارد. این روابط همواره تحت فشارهای ژئوپلیتیکی بوده، اما هم‌زمان فرصت‌های قابل‌توجهی را برای همکاری اقتصادی و تجاری فراهم کرده است. در این مقاله، ابتدا به بررسی قدرت داخلی روابط ایران و امارات و دلایل همکاری دوجانبه می‌پردازیم. سپس، نقش قدرت‌های جهانی (آمریکا، چین، روسیه، هند و انگلیس) را در این روابط تجزیه و تحلیل می‌کنیم.
۱. قدرت داخلی روابط ایران و امارات و دلایل همکاری
روابط اقتصادی ایران و امارات بر پایه مجموعه‌ای از مزیت‌های جغرافیایی، اقتصادی و تاریخی شکل گرفته که همکاری این دو کشور را به یک ضرورت راهبردی تبدیل کرده است.
۱.۱. مزیت جغرافیایی و موقعیت استراتژیک
• نزدیکی جغرافیایی: ایران و امارات در دو سوی خلیج فارس قرار دارند و این امر هزینه‌های حمل‌ونقل و لجستیک را کاهش داده و مزیت رقابتی ایجاد می‌کند.
• امارات به‌عنوان مرکز تجاری منطقه: دبی یکی از بزرگ‌ترین هاب‌های صادرات مجدد در جهان است که می‌تواند در تسهیل تجارت ایران نقش کلیدی داشته باشد.
۱.۲. مکمل بودن اقتصادها
• ایران: تأمین‌کننده منابع انرژی و مواد اولیه: ایران دارای منابع غنی نفت، گاز و محصولات پتروشیمی است که می‌تواند بخشی از نیازهای امارات را تأمین کند.
• امارات: دروازه ورود به بازارهای جهانی: امارات، با داشتن بنادر پیشرفته (مانند جبل‌علی) و یک نظام مالی توسعه‌یافته، بستری برای تسهیل تجارت بین‌المللی ایران، حتی در شرایط تحریم، فراهم می‌کند.
۱.۳. تاریخچه تجارت غیررسمی و وابستگی متقابل
• شبکه‌های تجاری سنتی: سال‌ها تجارت غیررسمی از طریق لنج‌ها و تجار ایرانی و اماراتی، پیوندهای اقتصادی عمیقی میان دو کشور ایجاد کرده است.
• نقش دبی در واردات ایران: بسیاری از شرکت‌های کوچک و متوسط اماراتی به تجارت با ایران وابسته هستند و ایران نیز دبی را به‌عنوان مسیر اصلی واردات کالاهای ضروری مورد استفاده قرار می‌دهد.
۱.۴. دلایل ضرورت همکاری
• مقابله با تحریم‌ها: امارات می‌تواند مسیر مهمی برای دور زدن تحریم‌های مالی و تجاری ایران باشد.
• تنوع‌بخشی به اقتصاد امارات: گسترش همکاری با ایران، امارات را از وابستگی یک‌جانبه به غرب خارج کرده و آن را به بازیگری مستقل‌تر تبدیل می‌کند.
• ثبات منطقه‌ای: همکاری اقتصادی می‌تواند تنش‌های سیاسی را کاهش داده و به ثبات در خلیج فارس کمک کند.
۲. نقش قدرت‌های بزرگ در روابط اقتصادی ایران و امارات
۲.۱. آمریکا: مانع اصلی همکاری
• تحریم‌های ثانویه: آمریکا از سال ۲۰۱۸ با اعمال تحریم‌های سنگین بانکی و مالی، بانک‌های اماراتی مانند FAB و Emirates NBD را تحت فشار قرار داده است تا همکاری‌های خود با ایران را کاهش دهند.
• پیمان ابراهیم (۲۰۲۰): نزدیکی امارات به اسرائیل، تحت حمایت آمریکا، باعث شده شرکت‌های بزرگ اماراتی از سرمایه‌گذاری و تجارت مستقیم با ایران خودداری کنند.
• تأثیر: آمریکا با ابزارهای تحریم و فشار دیپلماتیک، همکاری ایران و امارات را محدود کرده است.
۲.۲. چین: تسهیل‌گر و شریک استراتژیک
• ابتکار کمربند و جاده (BRI): چین از طریق سرمایه‌گذاری در بندر جبل‌علی (امارات) و چابهار (ایران)، این دو را به نقاط کلیدی تجارت آسیایی تبدیل کرده است.
• مبادلات غیردلاری: چین از یوآن برای تجارت با ایران استفاده کرده و بانک‌های چینی در دبی، نقش مهمی در دور زدن تحریم‌های مالی ایفا می‌کنند.
• تأثیر: چین نقش کلیدی در تسهیل همکاری‌های اقتصادی ایران و امارات ایفا کرده و برخلاف هند، از سیاست‌های غربی تبعیت مطلق نکرده است.
۲.۳. روسیه: همگرایی راهبردی و گزینه‌ای برای کاهش وابستگی به غرب
• سیستم‌های مالی جایگزین: ایران و روسیه سیستم پرداخت میر (Mir) و استفاده از رمزارزها را به‌عنوان راهکاری برای مقابله با فشارهای مالی غرب در نظر گرفته‌اند.
• همکاری در حوزه انرژی: شرکت‌های نفتی روسیه مانند Lukoil از امارات برای صادرات نفت ایران استفاده می‌کنند.
• تأثیر: روسیه با ارائه گزینه‌های مالی و تجاری جایگزین، در برابر تحریم‌های غرب از ایران حمایت کرده است.
۲.۴. هند: بازیگری محدود و وابسته به آمریکا
• کاهش همکاری با ایران تحت فشار غرب: هند، برخلاف چین، در سال ۲۰۱۹ خرید نفت از ایران را متوقف کرد تا از تحریم‌های آمریکا مصون بماند.
• تعلل در سرمایه‌گذاری در چابهار: برخلاف ادعای سرمایه‌گذاری ۲.۵ میلیارد دلاری، هند تاکنون تنها ۲۵۰ میلیون دلار در چابهار سرمایه‌گذاری کرده و پروژه‌های خود را به دلیل فشارهای آمریکا به تعویق انداخته است.
• تأثیر: هند بازیگری مستقل نیست و تحت تأثیر سیاست‌های غرب قرار دارد. نقش آن در همکاری‌های اقتصادی ایران و امارات بسیار محدود و غیرقابل اتکا است.
۲.۵. انگلیس: کنترل‌گر سیستم مالی امارات
• نفوذ بر بانک‌های اماراتی: HSBC و Standard Chartered از طریق شبکه بانکی امارات، تحریم‌های غرب علیه ایران را به‌طور مؤثر اجرا کرده‌اند.
• تأثیر: انگلیس از طریق ساختار مالی خود، همکاری‌های اقتصادی رسمی ایران و امارات را محدود کرده است، هرچند که نتوانسته تجارت غیررسمی را به‌طور کامل متوقف کند.
۳. راهبردهای عملیاتی برای تقویت همکاری ایران و امارات
۳.۱. تمرکز بر چین و روسیه به‌عنوان شرکای استراتژیک
• توسعه مسیرهای تجاری و بانکی مستقل از دلار از طریق یوآن و روبل.
• گسترش همکاری‌های لجستیکی، مانند ارتقای چابهار و اتصال آن به بنادر امارات.
۳.۲. تقویت تجارت غیررسمی و صادرات مجدد
• افزایش استفاده از دبی به‌عنوان هاب صادراتی ایران برای ورود به بازارهای جهانی.
• تقویت مسیرهای تجاری سنتی برای کاهش وابستگی به کانال‌های رسمی تحریمی.
۳.۳. ایجاد سیستم مالی سه‌جانبه با امارات و چین
• توسعه سیستم پرداخت بر پایه درهم-یوآن-ریال برای کاهش وابستگی به دلار و بانک‌های تحت کنترل غرب.
روابط اقتصادی ایران و امارات دارای پتانسیل قابل‌توجهی است که می‌تواند از طریق همکاری در بخش‌های انرژی، تجارت و ترانزیت به رشد اقتصادی و ثبات منطقه‌ای منجر شود.
• آمریکا و انگلیس مانع اصلی همکاری هستند.
• چین و روسیه شرکای استراتژیک ایران در مقابله با تحریم‌ها هستند.
• هند به دلیل وابستگی شدید به آمریکا، نمی‌تواند نقش راهبردی در روابط ایران و امارات ایفا کند.
ایران و امارات باید روابط خود را با تأکید بر تجارت غیررسمی، همکاری با چین و روسیه و ایجاد سیستم مالی جایگزین، تقویت کنند و از وابستگی به هند پرهیز کنند.
