صنعت نشر ایران، با وجود تاریخچه‌ای غنی و پتانسیل‌های فراوان، در عرصه بین‌المللی با چالش‌های متعددی روبه‌رو است. در حالی که نویسندگان و آثار ایرانی در سطح داخلی بسیارندد، حضور آن‌ها در بازار جهانی نشر هنوز آنچنان که باید، پررنگ نیست.
در مقایسه با کشورهای پیشرو در صنعت نشر، ایران سهم بسیار کمی در بازار جهانی کتاب دارد. آثار ایرانی به ندرت به زبان‌های دیگر ترجمه می‌شوند و ناشران ایرانی در نمایشگاه‌های بین‌المللی کتاب، حضور چندان فعالی ندارند.بخش عمده‌ای از فعالیت‌های نشر در ایران، به بازار داخلی محدود می‌شود. ناشران بیشتر به چاپ و توزیع کتاب‌ها در داخل کشور می‌پردازند و کمتر به دنبال حضور در بازارهای بین‌المللی هستند.
عدم رعایت استانداردهای بین‌المللی، موانع ترجمه، مسائل مربوط به کپی رایت و… از جمله مهمترین دلایل عقب ماندگی نشر ایران در بازارهای جهانی است.
در دهه 90 تلاش‌هایی برای حضور موثر نشر ایران در بازارهای بین المللی انجام شد، تلاش‌هایی که برخی از آن‌ها نیز نتیجه‌بخش بود و موجب ورود برخی از عناوین نشر ایران به بازار کشورهای مختلف از جمله بازار منطقه شد، حضور در نمایشگاه‌های کتاب مهم دنیا، دعوت از نمایشگاه‌های کتاب فرانکفورت، پاریس و بولونیا برای حضور در بازار جهانی نمایشگاه کتاب تهران از جمله دستاوردهای این حرکت‌ها بود، البته نقطه ضعف این دوران، غفلت از بازارهای منطقه‌ای نشر بود. آژانس‌های ادبی نیز فعال‌تر شدند و در نتیجه این فعالیت، طرح گرنت حمایت از ترجمه و انتشار کتاب‌های ایرانی در خارج از کشور توسط وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی راه‌اندازی شد، به موازات آن طرح تاپ در سازمان فرهنگ و ارتباطات شکل گرفت.
اگرچه طرح گرنت در ابتدای راه دچار نواقصی بود اما در ابتدای 1400 موفقیت‌هایی را نیز به همراه داشت، در مجموع، از سال 1394تا 1400، 46 ناشر خارجی از حمایت گرنت ایران برای انتشار 427 عنوان کتاب بهره‌مند شدند. این کتاب‌ها به 23 زبان عربی، انگلیسی، مالایی، آلمانی، دانمارکی، ترکی آذربایجانی، اردو، چینی، اسپانیایی، فرانسوی، صربی، تایی، لهستانی، روسی، مقدونیه‌ای، کره‌ای، ترکی استانبولی، ایتالیایی، سوئدی، ارمنی، ژاپنی، قزاقی و تامیلی/ هندی ترجمه شده‌اند. بیشترین درخواست از سوی ناشران کره‌ای و پس از آن چینی و عرب بوده است و کمترین درخواست نیز به زبان تامیلی اختصاص دارد.
شش آژانس ادبی در ایران خرید و فروش رایت کتاب‌های ایرانی مشمول طرح گرنت را بر عهده داشته‌اند که این آثار به 23 زبان ترجمه و در 32 کشور توزیع شده است.
با این حال گرنت هموار انتقاداتی را از سوی فعالان نشر ایران در بازارهای جهانی دریافت کرده است، آژانس‌های ادبی همواره از کندی مسیر، کمبود وجه حمایتی و … انتقاد کرده‌اند.
در ابتدای سال 1400، گرنت در چشم انداز سال 1404 حمایت از 600 عنوان کتاب در نظر گرفته بود، همکاری با 275 ناشر داخلی و همکاری با بیش از 57 ناشران خارجی از جمله برنامه‌های گرنت برای چهار سال آینده بود. بررسی کارنامه فعالیت دبیرخانه گرنت در دولت سیزدهم نشان می‌دهد که این چشم‌انداز در این دولت نیز محقق نشد.
بررسی‌ها نشان از کمرنگ شدن جدی گرنت و حضور نشر ایران در بازارهای جهانی نشر در سه سال دولت سیزدهم دارد، اگرچه توجه به بازارهای منطقه‌ای در دستور کار قرار گرفت، اما حضور کمرنگ نشر بین‌الملل در نمایشگاه کتاب تهران، اعتراض ناشران و کارشناسان نشر را در بر داشت.
جانعلی‌پور دبیر طرح گرنت در ابتدای حضور خود در اداره مجامع و تشکل‌های وزارت ارشاد، از تمرکز بر زبان‌های پرمخاطبی که کمتر به سراغ آن‌ها رفته شده سخن گفت: نگاه ما به زبان‌هایی است که کمتر صدور محتوا داشتیم، مثل کشورهای آمریکای جنوبی، کشورهای جنوب شرقی آسیا و … که در گرنت کمتر مورد حمایت بودند و به ادبیات خوب ایرانی به خصوص انقلاب اسلامی و محتوای اصیل ایرانی علاقه‌مند هستند.
با اینکه در دوره مدیریت جانعلی‌پور اقداماتی در زمینه حضور در فلوشیپ‌های ادبی، زمینه‌سازی برای برگزاری فلوشیپ ادبی تهران و… انجام شد، اما گزارش دقیقی از روند برنامه‌های گرنت به رسانه‌ها داده نشد.
اطلاعاتی که اخیراً به دست خبرنگار تسنیم رسیده است، بحران جدی در زمینه گرنت و فعالیت نشر ایران در خارج از کشور را نشان می‌دهد. از سال 1401 تا 1403، درمجموع 54 عنوان کتاب ایرانی از 70 کتاب پیشنهادی مشمول طرح گرنت شده‌اند، که از این میان 32 عنوان مربوط به سال 1401 و تنها 19 عنوان در دو سال 1402 و 1403 مورد حمایت واقع شده‌اند.
عراق و لبنان مقصد نخست گرنت ایران در 3 سال گذشته
کتاب‌ها عمدتا به زبان عربی و به مقصد کشور عراق و لبنان بوده است، بررسی زبان‌های کشور مقصد نشان می‌دهد که اداره گرنت در پیش‌برد هدفی که برایش تعیین شده بود، یعنی توجه به زبان‌هایی که گرنت کمتر از آن‌ها حمایت کرده است، نیز در اجرا مورد توجه قرار نگرفته است.
بررسی آثار مورد حمایت، نشان می‌دهد که پس از زبان عربی، زبان ترکی استانبولی و ارمنی بیشترین کاربرد را داشته‌اند، این در حالی است که در دوره‌های پیش، کتاب‌های ایرانی به زبان‌های آلمانی، دانمارکی، اردو، چینی، اسپانیایی، فرانسوی، صربی، روسی و کره‌ای نیز ترجمه شده‌اند.
کشورهای مقصد کتاب‌های ایرانی
در مجموع از سال 1401 تا 1403، 14 عنوان کتاب به ناشران لبنان، 9 کتاب به ناشران عراق، 8 کتاب به ناشران ترکیه، 4 کتاب به ناشران ارمنستان، 3 کتاب به ناشران قزاقستان، دو کتاب به ناشران گرجستان، دو کتاب به ناشران مقدونیه، دو کتاب به ناشران مصر، یک کتاب به ناشران سوئد، یک کتاب به ناشران امریکای جنوبی، یک کتاب به ناشران برزیل و یک کتاب به ناشران ایتالیا با حمایت گرنت ارائه شده است.
زبان‌های مقصد در 3 سال گذشته
قرار بوده است، این کتاب‌ها به زبان‌های عربی، ترکی، ارمنی، ترکی آذربایجانی، قزاقی، گرچی، مقدونی، اسپانیایی، پرتغالی، ایتالیایی و سوئدی ترجمه شوند.
ناشران ایرانی مشمول گرنت
انتشارات کیکاوس، آناپل، معین، چشمه، پیدایش، کانون پرورش فکری، نیستان، جمکران، کتاب سحر، دفتر نشر فرهنگی اسلامی، فاطمی، آناس، اختر، سلجوق، هوپا، مدرسه، عهد مانا، سوره مهر، فرخ زاد، کتابک، هزار ققنوس، قلم اعظم، بانگ نی، صریر، نگاه، معین و به نشر از جمله ناشرانی هستند که کتاب‌هایشان در سه سال اخیر مشمول طرح گرنت شده است.
اما نکته حائز اهمیت این است که از میان 54 عنوان کتابی که مشمول طرح گرنت شده‌اند، تنها 3 مورد موفق به دریافت هزینه گرنت شده‌اند، چرا که انتشار تنها 3 مورد برای اداره گرنت احراز شده است، به عبارت دیگر تنها 3 ناشر به تعهدات خود نسبت به چاپ کتاب عمل‌کرده‌اند، 8 مورد نیز کتاب را به صورت دیجیتال منتشر کرده‌اند که بر اساس تعهد‌نامه به تعهدات خود عمل نکرده‌اند در نتیجه هزینه‌ای نیز دریافت نکرده‌اند.
بر اساس ضوابط شمارگان کتاب‌های منتشر شده در زبان مقصد، نباید کمتر از هزار نسخه باشد و اگرمواردی وجود داشته باشد که ثابت کند، کتاب کمتر از هزار نسخه (مثلا در چاپ دیجیتال) چاپ شده است، مورد حمایت واقع نخواهد شد، در اساسنامه طرح گرنت پرداخت مبلغ پس از انتشار کتاب به همین دلیل پیش‌بینی شده است.
دستاورد گرنت تنها انتشار 3 کتاب در طول سه سال
به عبارت دیگر باید گفت، دستاورد گرنت برای 3 سال متوالی تنها انتشار 3 عنوان کتاب در کشور ارمنستان و مصر بوده است، کتاب‌های «تو در قاهره خواهی مرد» نوشته حمیدرضا صدر به زبان عربی در مصر و کتاب‌های «سایه هیولا» نوشته عباس جهانگیریان و خاطرات حاج جلال حاجی بابایی در ارمنستان با حمایت گرنت ایران منتشر شده‌اند.
بر اساس توافق اداره گرنت با ناشر، ناشر خارجی دو سال پس از امضای قرارداد فرصت دارد تا کتاب را منتشر کند، در صورتیکه دو سال بگذرد و کتاب منتشر نشود، قرارداد فسخ خواهد شود. با توجه به اینکه 32 عنوان کتاب در سال 1401 مشمول طرح گرنت شده‌اند به نظر می‌رسد، عمده قراردادهای مصوب شده کنسل خواهند شد.باید دید مابقی ناشران که از سال 1402 مشمول طرح گرنت شده‌اند، به تعهد خود نسبت به چاپ کتاب عمل می‌کنند یا خیر.
طبیعتاً انتظار این است که طولانی شدن روند به سرانجام رسیدن انتشار کتاب‌های مشمول گرنت، بررسی شود، اینکه چرا ناشران خارجی نسبت به انتشار کتاب‌های ایرانی تعلل می‌کنند.
مسیر گرنت تغییر خواهد کرد، به سمت ناشران حرفه‌ای می‌رویم
خبرنگار تسنیم برای پیگیری موضوع به سراغ علیرضا نوریزاده سرپرست جدید اداره مجامع و تشکل‌های فرهنگی وزارت فرهنگ رفت، نوریزاده چند سالی است که در دبیرخانه طرح گرنت نیز فعالیت می‌کند. وی به خبرنگار تسنیم گفت: طرح گرنت در دور جدید مسیر متفاوتی را طی خواهد کرد، اعضای شورای سیاست‌گذاری در حال تغییر هستند و احکام آن‌ها هفته آینده منتشر خواهد شد.
وی ادامه داد: تغییراتی در بودجه خواهیم داشت و تلاش خواهعیم کرد که مسیر گرنت را به سمت کشورهایی که با ادبیات نشر بین‌الملل آشنا هستند و به صورت حرفه‌ای تری فعالیت می‌کنند، خواهیم برد. تلاش ما این خواهد بود کتاب‌های درستی از ایران برای حمایت معرفی شوند، تصویرگران ایرانی، نویسندگان ایرانی و ناشران ایرانی بهتر و حرفه‌ای‌تر معرفی شوند، در انتخاب ناشران نیز با دقت بیشتری عمل خواهیم کرد و هر ناشری که قدرت توزیعی خوبی نداشته باشد قطعا جزو انتخاب ما نخواهد بود.
وی در پاسخ به این پرسش که بودجه گرنت چه میزان افزایش پیدا خواهد کرد و بودجه فعلی چقدر است، گفت: بودجه مصوب کنونی 3 میلیارد است که در سال جاری هیچ وجهی اختصاص پیدا نکرد، درخواست ما افزایش بودجه به 5 میلیارد است.
نوریزاده در پاسخ به این پرسش که آیا هزینه گرنت ما نسبت به سایر کشورها برای ناشران خارجی جذاب است یا رقم پایین گرنت موجب شده تا عمده ناشران به تعهد خود عمل نکنند، گفت: گرنت ما نسبت به گرنت‌های جهانی در جایگاه متوسطی قرار دارد.
وی از توجه جدی‌تر به آژانس‌های ادبی در این دوره خبر داد و گفت: آژانس‌های ادبی می‌توانند در شناسایی ناشران حرفه‌ای و زبان‌های مورد تقاضا به ما کمک بسیاری کنند. هم‌چنین ما ارتباط خوبی با ناشران ترک برقرار کرده‌ایم و فلوشیپ ترکیه نیز از گرنت ایران برای حضور دعوت کرده است که این می‌تواند زمینه‌ساز ارتقا گرنت ایران از جایگاه فعلی باشد.
به گفته نوریزاده اداره گرنت، در راستای سیاست‌های وزارت ارشاد در خصوص تقوییت دیپلماسی فرهنگی تصمیم دارد به سمت برگزاری برنامه‌های جانبی و بین‌الملل مثل فلوشیپ کتاب کودک و نوجوان و کارگاه ترجمه نیز حرکت کند.
بررسی بازار جهانی کتاب نشان می‌دهد، این بازار یک چشم‌انداز پویا و همیشه در حال تحول است که توسط عوامل فرهنگی، اقتصادی و فناوری شکل گرفته است. انگلیسی همچنان زبان غالب در فروش کتاب است، اما زبان‌های دیگری مانند اسپانیایی، آلمانی و فرانسوی نیز سهم قابل توجهی در بازار دارند. زبان‌های دیگری مانند عربی، هندی، ترکی و چینی به تدریج در دنیای ادبی جای خود را پیدا می‌کنند، انقلاب دیجیتال دسترسی به کتاب را نظام‌مندتر کرده و امکان تنوع و شمول بیشتر در صنعت نشر را فراهم کرده است. کتاب‌های ایرانی نیز می‌توانند در بازار جهانی نشر حرفی برای گفتن داشته باشند، به ویگه سهم ادبیات کودک و نوجوان ایران از بازار جهانی نشر می‌تواند قابل توجه باشد، اگر مسیر را درست بپیماییم، قطعاً نتیجه را دریافت خواهیم کرد.
